Tajemnica Jeziorek Duszatyńskich: Co Naprawdę Wydarzyło Się w 1907 Roku?

Spokojny wiosenny poranek 1907 roku na zawsze zmienił krajobraz Bieszczad, gdy potężne osuwisko stworzyło jeziorka duszatyńskie – jeden z najbardziej tajemniczych przyrodniczych fenomenów w Polsce. To, co początkowo wydawało się zwykłą katastrofą naturalną, z czasem obrosło wieloma legendami i naukowymi spekulacjami.

Przez ponad sto lat wydarzenie to fascynowało zarówno naukowców, jak i miejscową ludność. Jednak prawda o powstaniu jeziorek okazała się równie intrygująca jak otaczające je legendy. Właśnie podczas szczegółowych badań geologicznych odkryto szereg zaskakujących faktów, które rzuciły nowe światło na to niezwykłe zjawisko.

W tym artykule przedstawimy szczegółową analizę wydarzeń z 1907 roku, zbadamy naukowe wyjaśnienia oraz przyjrzymy się fascynującym legendom, które przez dekady towarzyszyły jeziorkom duszatyńskim. Poznamy również obecny stan tego unikalnego przyrodniczego fenomenu i plany jego ochrony na przyszłość.

Dzień który zmienił Bieszczady

Trzynastego kwietnia 1907 roku, w wigilię Świąt Wielkanocnych, mieszkańcy Bieszczad stali się świadkami niezwykłego zjawiska geologicznego, które na zawsze zmieniło krajobraz tego regionu.

Pierwsze doniesienia o katastrofie

Wczesnym rankiem okolice Duszatyna zostały wstrząśnięte potężnym łomotem, który niósł się echem przez bieszczadzkie lasy ¹. Intensywne opady deszczu w poprzednich miesiącach spowodowały, że zachodnie zbocze Chryszczatej, nasączone wodą, zaczęło się osuwać. Według zapisów meteorologicznych, ilość opadów osiągnęła rekordowy poziom – ponad 1000 mm na metr kwadratowy ².

Zjawisko to doprowadziło do przemieszczenia się ponad 12 milionów metrów sześciennych ziemi i skał ². Osuwisko utworzyło lej o imponujących rozmiarach – długości pół kilometra i szerokości 140 metrów ². Masy ziemi, spadając, zablokowały naturalny przepływ potoku Olchowatego w kilku miejscach, tworząc trzy naturalne zapory wodne ¹.

Reakcje mieszkańców Duszatyna

Miejscowa ludność zareagowała na to wydarzenie z ogromnym przerażeniem. Huk towarzyszący osuwaniu się ziemi był tak potężny, że mieszkańcy Duszatyna, oddalonego o 3 kilometry, w panice opuszczali swoje domy ³. W atmosferze strachu i niepewności, wielu z nich spakowało najpotrzebniejsze rzeczy i uciekło do pobliskich miejscowości – Smolnika i Prełuk ².

W tym czasie w Duszatynie mieszkała tylko jedna rodzina katolicka – miejscowego leśniczego. To właśnie w ich domu schronienia szukali przerażeni mieszkańcy. Żona gajowego była zdumiona nie tyle samym kataklizmem, co liczbą osób szukających schronienia pod jej dachem ³.

Zjawiska sejsmiczne związane z osuwiskiem trwały z różnym natężeniem przez trzy tygodnie ². Niektórzy mieszkańcy obawiali się, że góra Chryszczata całkowicie się zawali i „zakryje sielo” (zakryje całą wieś) ³. W pobliskiej cerkwi w Prełukach rozdzwoniły się dzwony – według jednych źródeł uruchomione celowo na trwogę ², według innych – rozbrzmiewające samoistnie pod wpływem drgań ziemi ².

Czynniki, które doprowadziły do tej katastrofy, były złożone. Naukowcy wskazują na specyficzne nachylenie warstw skalnych w kierunku doliny potoku Olchowatego oraz erozję denną i boczną cieków, która zwiększyła stromość zboczy. Bezpośrednią przyczyną było uplastycznienie zalegających w spągu osuwiska łupków oraz przesycenie ich wodami opadowymi i roztopowymi ².

To dramatyczne wydarzenie nie tylko zmieniło fizyczny krajobraz Bieszczad, ale również głęboko zakorzeniło się w świadomości lokalnej społeczności. Mieszkańcy zaczęli przypisywać temu miejscu magiczne właściwości, a samo zjawisko obrosło wieloma legendami ³. Nazwa „Zwiezło”, którą później nadano temu obszarowi, pochodzi właśnie od lokalnego określenia opisującego to, co się wydarzyło – „ziemia się zwiezła” ¹.

Naukowe śledztwo z 1907 roku

Wieść o niezwykłym zdarzeniu w Duszatynie szybko dotarła do Namiestnictwa Galicji we Lwowie. Natychmiast podjęto decyzję o wysłaniu zespołu naukowców, którzy mieli zbadać przyczyny i skutki tego niecodziennego zjawiska.

Raport profesorów ze Lwowa

Szczegółowy raport przygotowany przez Jana Blautha przedstawiał alarmujący obraz sytuacji. Według dokumentacji, poprzednia zima należała do najdłuższych i najbardziej śnieżnych w ostatnich kilkunastu latach ⁴. Nagromadzone masy śniegu były tak znaczące, że nawet dzika zwierzyna ginęła z głodu w lasach ⁴.

Naukowcy zwrócili szczególną uwagę na rolę wód zaskórnych, które powoli zbierały się po warstwach łupku. Ich ilość była znacznie większa niż w poprzednich latach, co doprowadziło do poważniejszych usuwisk ⁴. Obszar zniszczeń oszacowano na około 250 hektarów (450 morgów), który według raportu stał się całkowicie bezużyteczny gospodarczo ⁴.

Odkrycia geologiczne

Badania wykazały, że główną przyczyną osuwiska była specyficzna budowa geologiczna terenu. Karpaty Zewnętrzne, w tym Bieszczady, zbudowane są z fliszu karpackiego – naprzemiennie ułożonych warstw zlepieńców, piaskowców i łupków ³.

Naukowcy odkryli, że warstwa łupków, po kontakcie z wodą, zaczęła pęcznieć i stała się niezwykle śliska. Ponieważ warstwy były ułożone zgodnie z kierunkiem spadku stoku, utworzyła się naturalna powierzchnia poślizgowa ³. W połączeniu z rekordowymi opadami i wiosennymi roztopami, grunt stał się nadmiernie nasiąknięty wodą ².

Pierwsze pomiary terenu

Zespół badawczy przeprowadził dokładne pomiary powstałego osuwiska. Nisza osuwiskowa osiągnęła głębokość 25 metrów i została oddzielona od rysy 10-metrową ścianą bardziej odpornego piaskowca ³. Rynna, którą zsunął się materiał, miała głębokość do 10 metrów, natomiast warstwa zdeponowanego w dolinie materiału osiągnęła średnio 35 metrów ³.

Szczególną uwagę zwrócono na powstały zbiornik wodny, który według pomiarów osiągnął głębokość 30 metrów i zgromadził ponad sto tysięcy metrów sześciennych wody ⁴. Naukowcy ostrzegali, że tak znacząca masa wody, w przypadku intensywnych opadów, mogła stanowić poważne zagrożenie dla położonych niżej zabudowań ⁴.

W raporcie zalecono ustanowienie stałej służby obserwacyjnej, która miała monitorować:

• Rozszerzanie się pęknięć na dalsze przestrzenie
• Tworzenie się nowych pęknięć poniżej usuwisk
• Zmiany w stanie zbiorników wodnych
• Stan doliny poniżej osuwiska ⁴

Dodatkowo, raport zwracał uwagę na problemy mieszkańców Duszatyna związane z zanieczyszczeniem potoku Olchowatego, który był jedynym źródłem wody pitnej i gospodarczej dla lokalnej społeczności ⁴. Naukowcy podkreślili konieczność natychmiastowego podjęcia działań zabezpieczających, sugerując, że ze względu na dobro publiczne, koszty tych prac powinny być współfinansowane przez rząd ⁴.

Prawda za legendami

Przez dekady mieszkańcy Bieszczad przekazywali sobie niezwykłe opowieści o powstaniu jeziorek duszatyńskich. Te fascynujące legendy, mimo że dalekie od naukowych wyjaśnień, stanowią ważną część lokalnego dziedzictwa kulturowego.

Historia o diabelskiej kuli

Najbardziej znana legenda wiąże powstanie jeziorek z działaniem samego diabła. Według opowieści, czart był niezwykle rozsierdzony budową kolejki w dolinie Osławy. W przypływie gniewu ulepił z żywicy ogromną kulę, którą następnie cisnął w kierunku gór ⁵. Kula nie doleciała jednak do zamierzonego celu – uderzyła w zbocze Chryszczatej, tworząc ogromną wyrwę, która wkrótce wypełniła się wodą.

Mieszkańcy okolicznych wsi przez lata uważali to miejsce za zaczarowane ². Ciemna, czasem mlecznozielona woda jeziorek oraz rosnące na brzegu potężne skrzypy nadawały temu miejscu tajemniczego charakteru. Panująca wokół cisza oraz półmrok potęgowały wrażenie obecności nadprzyrodzonych sił ⁶.

Niektórzy twierdzili nawet, że w głębinach jeziora mieszka tajemniczy duszek, który pojawia się na powierzchni w kształcie mgły podczas księżycowych nocy. Według tej wersji legendy, duszek był niegdyś człowiekiem, który zginął w tajemniczych okolicznościach w jeziorze. Od tamtej pory pilnuje, aby nikt o złych zamiarach nie zbliżał się do wód ⁷.

Opowieść o śpiących olbrzymach

Inna fascynująca opowieść łączy powstanie jeziorek z trzema olbrzymami zaklętymi w skały. Według tej legendy, to właśnie przebudzenie się tych mitycznych istot spowodowało dramatyczne wydarzenia z 1907 roku ⁵. Strach przed kolejnymi katastrofami był tak silny, że miejscowa ludność organizowała nawet procesje z udziałem księdza do trzech tajemniczych skał, próbując zapobiec podobnym zdarzeniom w przyszłości.

Mieszkańcy pobliskiego Duszatyna byli tak przejęci tymi opowieściami, że przez długi czas unikali okolic jeziorek. Wierzyli, że miejsce to, chociaż niekoniecznie złe, ma w sobie coś niepokojącego i niezwykłego ⁶. Z tradycji, każdy przyjezdny musiał zostawić mały dar, aby zyskać przychylność duchów strzegących tego miejsca ⁷.

Te niezwykłe opowieści przyciągnęły z czasem wielu artystów i twórców, którzy zainspirowani tajemniczością jeziorek, tworzyli lokalne baśnie oraz dzieła sztuki. Ich prace do dziś można podziwiać w bieszczadzkich galeriach ⁷. Ponadto, co roku organizowane są w okolicy festiwale, podczas których prezentowane są wydarzenia związane z lokalnymi mitami.

Mimo że dzisiaj znamy naukowe wyjaśnienie powstania jeziorek duszatyńskich, te fascynujące legendy nadal stanowią ważny element lokalnej kultury. Przekazywane z pokolenia na pokolenie opowieści nie tylko wzbogacają historię tego miejsca, ale również pokazują, jak dawni mieszkańcy Bieszczad próbowali wytłumaczyć sobie niezwykłe zjawiska przyrodnicze.

Zmiany przez dekady

Czas nieubłaganie zmienia krajobraz jeziorek duszatyńskich, które od momentu powstania przeszły znaczące przeobrażenia. Naturalne procesy geologiczne oraz działalność człowieka pozostawiły trwały ślad na tym wyjątkowym obszarze Bieszczad.

Stan jeziorek w latach 20-tych

W latach 20. XX wieku powierzchnia zbiorników była dwukrotnie większa niż obecnie ². Górne jeziorko w 1925 roku zajmowało imponującą powierzchnię ponad 2,5 hektara, osiągając głębokość 10 metrów ⁸. Natomiast dolne jeziorko w tym samym okresie charakteryzowało się jeszcze większą głębokością, sięgającą nawet 14 metrów ⁹.

Pomiary z tamtego okresu pokazują, jak znacząco zmieniły się parametry zbiorników. Woda wypełniająca zagłębienia terenu tworzyła również kilka mniejszych oczek wodnych, które z biegiem czasu całkowicie zanikły ⁵. Proces zamulania przez wpływające potoczki rozpoczął się już wtedy, jednakże przebiegał znacznie wolniej niż obecnie.

Współczesne pomiary

Aktualne badania wskazują na dramatyczne zmiany w rozmiarach jeziorek. Górne jeziorko, położone na wysokości 701 metrów n.p.m., ma obecnie powierzchnię 1,44 hektara, przy średniej głębokości 2 metrów i maksymalnej 5,8 metra ². Jego pojemność szacuje się na 25 500 metrów sześciennych ².

Dolne jeziorko, znajdujące się na wysokości 683 metrów n.p.m., zajmuje powierzchnię 0,45 hektara ². Mimo mniejszego obszaru, charakteryzuje się nieco większą głębokością – średnio 2,4 metra, z maksimum sięgającym 6,2 metra ². Jego pojemność wynosi obecnie 12 000 metrów sześciennych ².

Łączna powierzchnia lustra wody w rezerwacie zmniejszyła się do 1,74 hektara ⁹, co jednoznacznie wskazuje na postępujący proces zamulania. Naukowcy obserwują stałe wypłycanie się zbiorników, spowodowane nanoszeniem przez potok Olchowaty kolejnych warstw mułu ¹⁰.

Proces zanikania trzeciego jeziorka

Najmniejsze i najniżej położone trzecie jeziorko, znajdujące się na wysokości 614 metrów n.p.m., przestało istnieć w okresie międzywojennym ². Historia jego zniknięcia wiąże się z działalnością hrabiego Stanisława Potockiego z Rymanowa ³. W 1925 roku wydał on polecenie spuszczenia wody z jeziorka w celu odłowienia żyjących w nim pstrągów ¹¹.

Podczas tej akcji wyłowiono około 80 ryb, z których niektóre osiągały imponującą wagę do 10 kilogramów ¹¹. Hrabia Potocki szybko zrozumiał, że jego decyzja doprowadziła do nieodwracalnych zmian w ekosystemie ³. W ramach zadośćuczynienia, w 1934 roku zgodził się na objęcie tego terenu ochroną ³.

Obecnie w miejscu trzeciego jeziorka można odnaleźć jedynie ślady po dawnym zbiorniku wodnym. Na dolnym jeziorku wciąż widoczne są kępki zieleni pokrywające resztki zatopionych pni ⁹, stanowiące niemych świadków zachodzących zmian. Procesy gnilne materii organicznej oraz butwiejące konary drzew przyspieszają naturalne procesy zanikania zbiorników ³.

Przyszłość jeziorek

Przyszłość jeziorek duszatyńskich stoi przed poważnymi wyzwaniami, jednakże naukowcy oraz władze podejmują intensywne działania mające na celu ich ochronę. Badania geologiczne oraz wieloletnie obserwacje pozwalają na dokładne określenie zagrożeń oraz opracowanie skutecznych metod zabezpieczenia tego unikalnego obszaru.

Zagrożenia naturalne

Największym naturalnym zagrożeniem dla jeziorek pozostaje proces zamulania przez wpływające potoki. Badania wykazują, że wody niosą ze sobą znaczne ilości osadów, które systematycznie wypłycają zbiorniki. Proces ten można zaobserwować szczególnie w strefie przybrzeżnej, gdzie tworzą się charakterystyczne delty ².

Poważnym problemem jest również postępująca erozja. Na brzegach jeziorek można dostrzec liczne korzenie i kikuty pni drzew, które zostały zniszczone przez osuwisko i zalane wodą ². Procesy gnilne materii organicznej przyspieszają naturalne procesy zanikania zbiorników.

Naukowcy zwracają szczególną uwagę na wtórne ruchy masowe, które nadal zachodzą w obrębie osuwiska. Obserwacje prowadzone przez ostatnie dwie dekady wykazały powolny ruch całego bloku skalno-ziemnego o długości około 250 metrów i szerokości około 100 metrów ¹². Blok ten jest obecnie oddzielony od pozostałej części stoku znaczącą szczeliną, której wymiary budzą niepokój – szerokość dochodzi do 3 metrów, głębokość do 1,5 metra, a długość sięga 250 metrów ¹².

Plany ochrony

W odpowiedzi na postępującą degradację tego unikalnego obszaru, podjęto szereg działań ochronnych. Pierwszym znaczącym krokiem było utworzenie w 1957 roku rezerwatu przyrody „Zwiezło” o powierzchni 2,2 hektara ². Jednakże okazało się to niewystarczające wobec skali zagrożeń.

Obecnie trwają prace nad znaczącym powiększeniem obszaru chronionego. Według najnowszych planów, rezerwat ma objąć powierzchnię 483,63 hektara ¹. To ponad 200-krotne zwiększenie obszaru chronionego ma zapewnić skuteczniejszą ochronę nie tylko samych jeziorek, ale również całego kompleksu geologicznego.

Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków w 2022 roku przedstawiło nową dokumentację przyrodniczą, proponując objęcie ochroną obszaru o powierzchni 481,76 hektara ¹³. Głównym celem tych działań jest zachowanie:

• dwóch górskich jezior powstałych przez znaczne osuwiska
• porośniętej drzewostanem doliny potoku Olchowatego
• procesów osuwiskowych zachodzących na tym terenie

Naukowcy podkreślają konieczność stałego monitorowania:

• rozszerzania się pęknięć na dalsze przestrzenie
• tworzenia się nowych pęknięć poniżej usuwisk
• zmian w stanie zbiorników wodnych
• stanu doliny poniżej osuwiska ⁴

Szczególną uwagę zwraca się na proces sukcesji naturalnej. Na brzegach jeziorek można zaobserwować rozwój charakterystycznej roślinności – skrzypu bagiennego, trzciny oraz pałki wodnej ¹. Nad dolnym jeziorkiem odkryto rzadki gatunek skrzypu Equisetum ramosissimum, który osiąga tu swoje maksimum wysokościowe występowania ¹.

Planowane jest również włączenie jeziorek do większego kompleksu chronionego pod nazwą „Dolina Olchowatego Potoku” ¹. Ma to zapewnić kompleksową ochronę całego ekosystemu, włączając w to zachodni stok Chryszczatej oraz okoliczne tereny leśne.

Wnioski

Niewątpliwie jeziorka duszatyńskie stanowią wyjątkowy przykład, jak pojedyncze wydarzenie geologiczne może na zawsze odmienić krajobraz i kulturę całego regionu. Dramatyczne osuwisko z 1907 roku nie tylko stworzyło unikalne zbiorniki wodne, lecz również zainspirowało powstanie fascynujących legend, które do dziś kształtują tożsamość lokalnej społeczności.

Jednakże przyszłość tego niezwykłego miejsca stoi pod znakiem zapytania. Postępujący proces zamulania oraz naturalna erozja systematycznie zmieniają charakter jeziorek. Przede wszystkim rozszerzone plany ochrony, obejmujące znacznie większy obszar rezerwatu „Zwiezło”, dają nadzieję na zachowanie tego przyrodniczego fenomenu dla przyszłych pokoleń.

Zatem historia jeziorek duszatyńskich przypomina nam o potędze natury i znaczeniu ochrony wyjątkowych miejsc. Połączenie sił geologicznych, lokalnych tradycji oraz nowoczesnych działań ochronnych tworzy opowieść, która nadal fascynuje naukowców i przyciąga turystów w bieszczadzkie ostępy.

Referencje

[1] – https://www.lasy.gov.pl/pl/informacje/aktualnosci/powstalo-wielkie-201ezwiezlo201d
[2] – https://pl.wikipedia.org/wiki/Jeziorka_Duszaty%C5%84skie
[3] – https://www.geoswiat.pl/2020/10/jak-powstaly-jeziorka-duszatynskie.html
[4] – https://wbieszczady.pl/bieszczadzkie-ciekawostki/jeziorka-duszatynskie-bieszczadzka-atrakcja-ktorej-moglo-juz-nie-byc/19BPQfjMtwyJpu4bJx8j
[5] – https://wbieszczady.pl/atrakcje-turystyczne/jeziorka-duszatynskie-urokliwe-miejsce-powstale-w-wyniku-kataklizmu/Aj3iV7WWTkA9m96Ni0p5
[6] – https://cudaswiata.pl/europa/polska/jeziorka-duszatynskie/
[7] – https://karpackilas.pl/jeziorka-duszatynskie/
[8] – https://www.podkarpackahistoria.pl/artykul/312,jak-powstaly-jeziorka-duszatynskie
[9] – https://www.krosno.lasy.gov.pl/aktualnosci/-/asset_publisher/1M8a/content/110-lat-jeziorek-duszatynskich
[10] – https://solinadomki.com/blog/bieszczady/jeziorka-duszatynskie/
[11] – https://tuitam.info/2017/08/20/jeziorka-duszatynskie/
[12] – https://www.twojebieszczady.net/warto/jezdusz.php
[13] – https://www.gov.pl/web/rdos-rzeszow/przyrodniczy-fajerwerk-rezerwat-przyrody-zwiezlo-powiekszony-ponad-200-krotnie